۱۰ سال از حملات داعش به پاریس گذشت؛ چه رخ داد و چه پیامدهایی داشت؟
شامگاه جمعه ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵، پاریس صحنه مجموعه‌ای از حملات هماهنگ و مرگبار شد که بیش از ۱۳۰ کشته و صدها زخمی بر جای گذاشت. گروه داعش مسئولیت این حملات را پذیرفت، فرانسه در شوک فرو رفت و اروپا وارد یکی از گسترده‌ترین بحران‌های امنیتی دهه‌های اخیر خود شد.
لحظه‌های آغاز وحشت
نخستین انفجارها حوالی ساعت ۹ شب به وقت محلی در نزدیکی ورزشگاه ملی فرانسه در منطقه سن‌دنی پاریس رخ داد؛ جایی که مسابقه دوستانه فوتبال میان تیم‌های ملی فرانسه و آلمان در جریان بود و فرانسوا اولاند، رییس‌جمهوری وقت، در ورزشگاه حضور داشت.
سه مهاجم انتحاری جلیقه‌های انفجاری خود را در بیرون از ورزشگاه منفجر کردند و دست‌کم یک نفر را کشتند. اولاند فورا ورزشگاه را ترک کرد و وضعیت اضطراری در سراسر کشور اعلام شد.
دقایقی بعد، در مناطق دهم و یازدهم پاریس، مهاجمان دیگر به کافه‌ها و رستوران‌های پررفت‌وآمد حمله کردند و با سلاح‌های خودکار به سمت مردم آتش گشودند. در خیابان‌های رو دو شارون، رو دو لا فونتن او روا و بولوار ولتر، ده‌ها نفر جان باختند.
اما فاجعه اصلی در سالن کنسرت باتاکلان رقم خورد. سه مهاجم مسلح هنگام اجرای گروه راک آمریکایی «ایگلز آو دث متال» وارد سالن شدند و حاضران را به رگبار بستند.
بیش از ۹۰ نفر در همان‌جا کشته شدند. مهاجمان به‌مدت چندین ساعت افرادی را گروگان گرفتند تا نیروهای ویژه پلیس وارد عمل شدند. دو نفر از آن‌ها خود را منفجر کردند و سومی با شلیک پلیس از پا درآمد.
آمار تلفات و گستره حمله
در مجموع، بر پایه داده‌های رسمی وزارت کشور فرانسه و تحقیقات دادستانی، ۱۳۰ نفر، شامل ۱۲۹ قربانی غیرنظامی و یک مامور پلیس، در این حملات کشته و ۴۹۴ تن دیگر زخمی شدند.
کشته‌ها از ۲۶ کشور مختلف بودند که نشان‌دهنده ابعاد بین‌المللی فاجعه بود.
هفت نفر از عاملان مستقیم این حملات یا در پی انفجار کشته شدند یا به‌دست پلیس از پا درآمدند.
هویت عاملان و شبکه پشت حمله
تحقیقات چندماهه پلیس فرانسه، بلژیک و نهادهای اروپایی نشان داد این عملیات از سوی یک شبکه تروریستی وابسته به داعش سازمان‌دهی شده بود که از شهر بروکسل در بلژیک هدایت می‌شد.
رهبر این شبکه عبدالحمید اباعود بود؛ شهروند بلژیکی مراکشی‌تبار که در سوریه به داعش پیوسته و بعدها به اروپا بازگشته بود.
او ۱۸ نوامبر ۲۰۱۵ در عملیات پلیس در سن‌دنی کشته شد.
دیگر عاملان اصلی عبارت بودند از:
صلاح عبدالسلام، متولد بروکسل، که تنها بازمانده گروه مهاجم بود. او پس از حمله گریخت و چهار ماه بعد در مارس ۲۰۱۶ در منطقه مولن‌بک بلژیک بازداشت شد.
عبدالسلام سال ۲۰۲۲ در دادگاه فرانسه به حبس ابد بدون امکان آزادی مشروط محکوم شد.
ابراهیم عبدالسلام، برادر صلاح، در کافه Comptoir Voltaire جلیقه انفجاری خود را منفجر کرد.
عمر مصطفی، سامی عمیمور و فواد محمد‌عقد، سه مهاجم سالن باتاکلان بودند؛ هر سه از اتباع فرانسه با سابقه سفر به سوریه.
احمد المحمد و بلال حدفی، دو بمب‌گذار انتحاری در نزدیکی استادیوم فرانسه بودند.
محمد الامری و عزیز العقراوی، از برنامه‌ریزان لجستیکی در بلژیک و مرتبط با حملات بعدی در بروکسل در سال ۲۰۱۶ بودند.
دادستانی فرانسه اعلام کرد دست‌کم ۲۰ نفر در طراحی و پشتیبانی این حملات نقش داشتند.
شبکه سازمان‌دهنده از گذرنامه‌های جعلی سوری برای ورود به اتحادیه اروپا از طریق مسیر پناه‌جویان در یونان استفاده کرده بود.
هدف و انگیزه
داعش در بیانیه‌ای حملات را پاسخی به مشارکت فرانسه در عملیات نظامی ائتلاف بین‌المللی در سوریه و عراق دانست.
در این بیانیه آمده بود پاریس «پایتخت فحشا و انحراف» است و «هدف مشروع خلافت اسلامی».
تحلیلگران امنیتی تاکید کردند انتخاب اهداف، از استادیوم فوتبال تا رستوران‌ها و سالن کنسرت، با هدف ضربه به زندگی روزمره و حس امنیت عمومی شهروندان انجام شد. تاکتیکی که بعدها در حملات نیس، بروکسل و منچستر نیز تکرار شد.
واکنش دولت فرانسه
در همان ساعات نخست، رییس‌جمهوری وقت فرانسه وضعیت اضطراری ملی اعلام کرد، مرزها را موقتا بست و هزاران سرباز و پلیس ضد ترور در سراسر کشور مستقر شدند.
مجلس فرانسه وضعیت اضطراری را برای سه ماه تمدید کرد و سپس این وضعیت تا دو سال ادامه یافت.
فرانسه بلافاصله حملات هوایی خود را علیه مواضع داعش در سوریه و عراق تشدید کرد. ناو هواپیمابر «شارل دوگل» به منطقه اعزام و عملیات با رمز «Chammal» آغاز شد.
در سطح بین‌المللی، شورای امنیت سازمان ملل، حملات را «تهدیدی علیه صلح و امنیت جهانی» خواند و کشورهای مختلف با فرانسه ابراز همبستگی کردند.
تحقیقات، بازداشت‌ها و دادگاه
در پی این حملات، پلیس فرانسه و بلژیک صدها نفر را بازداشت کرد. بزرگ‌ترین عملیات در سن‌دنی انجام گرفت که در آن عبدالحمید اباعود کشته شد.
دادگاه تاریخی مربوط به این حملات، سپتامبر ۲۰۲۱ آغاز شد و تا ژوئن ۲۰۲۲ ادامه یافت.
این پرونده بزرگ‌ترین محاکمه در تاریخ قضایی فرانسه از زمان جنگ جهانی دوم بود.
این دادگاه برای دادخواهی بیش از دو هزار و ۵۰۰ نفر از بازماندگان و خانواده‌های قربانیان برگزار شد.
تاثیرات اجتماعی و روانی
این حملات نه‌تنها به لحاظ امنیتی، بلکه از نظر روانی و فرهنگی جامعه فرانسه را دگرگون کرد.
پژوهش‌های روان‌شناسی نشان داد ۳۰ تا ۴۰ درصد از شاهدان مستقیم این حملات هنوز از نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه رنج می‌برند.
حافظه جمعی فرانسه با یادبودهای سالانه در محل باتاکلان و استادیوم فرانسه زنده نگه داشته شده است.
پیامدهای سیاسی و امنیتی
حملات پاریس موجب بازنگری عمیق در سیاست‌های امنیتی اروپا شد و اتحادیه اروپا سازوکار اشتراک اطلاعات امنیتی (SIS و Europol) را تقویت کرد.
کنترل مرزهای منطقه شنگن افزایش یافت و قوانین مربوط به گذرنامه‌های بیومتریک و ردگیری مظنونان سفر کرده به سوریه و عراق تصویب شد.
در فرانسه، قانون وضعیت اضطراری در سال ۲۰۱۷ در قالب «قانون ضد تروریسم دائمی» وارد قانون اساسی شد و به پلیس اختیارات گسترده‌تری داد.
هم‌زمان، این حملات به رشد احزاب راست‌گرای افراطی و اسلام‌هراس در فرانسه و اروپا کمک کرد؛ از جمله جبهه ملی در فرانسه به رهبری مارین لوپن در انتخابات ۲۰۱۷ به مرحله نهایی رسید.
میراث حملات پاریس
۱۰ سال پس از آن شب تاریک، حملات پاریس اکنون به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ معاصر اروپا شناخته می‌شود؛ نه‌تنها به‌دلیل ابعاد خشونت، بلکه به‌عنوان نمادی از تغییر در شکل تهدیدهای جهانی.
این حملات نشان دادند داعش می‌تواند از هزاران کیلومتر دورتر، با شبکه‌هایی کوچک اما هماهنگ، قلب اروپا را هدف قرار دهد.
در فرانسه، هنوز هم نام «باتاکلان» یادآور شب ترس، سوگواری و همبستگی است.